Steingrímur Johnsen

Tímabilið 1877 - 1900

Dómkirkjuorganistarnir í Reykjavík hafa ávallt verið forustumenn í sönglífi bæjarins. Um þann fyrsta,Pétur Guðjohnsen, hefur áður verið rætt, og einnig um þann næsta, Jónas Helgason, sem tók við starfinu að Pétri látnum árið 1877 og gegndi því til æviloka 1903. Á þeim tíma var Jónas áhrifamesti maðurinn í sönglífi þjóðarinnar. Um hið sérstæða brautryðjandastarf Helga bróður hans á sviði hljóðfæralistar, nánar sagt, hornaflokka, hefur einnig verið áður rætt. Á þessu tímabili koma fleiri menn við sögu og verður nú minnst á þá þrjá menn, sem einkum setja svip á sönglífið í bænum, auk bræðranna Jónasar og Helga. Skal þá fyrstan nefna Steingrím Johnsen, eftirmann Péturs Guðjohnsens í söngkennarastarfinu við Latínuskólann og Prestaskólann, þar næst Björn Kristjánsson, kaupmann, sem kemur nokkru síðar til sögunnar, og loks Brynjólf Þorláksson, sem fór að láta að sér kveða á síðasta áratug aldarinnar og er orðinn aðalmaðurinn í sönglífinu á fyrsta áratug 20. aldarinnar.

Steingrímur Johnsen (1846-1901)
Steingrímur Johnsen er fæddur í Reykjavík 10. des. 1846, sonur Hannesar kaupmanns Steingrímssonar biskups Jónssonar, og konu hans Sigríðar Símonardóttur Hansen, kaupmanns í Reykjavík. Faðir hans kallaði sig Hannes St. Johnsen að hætti þeirra tíma. Steingrímur varð stúdent í Reykjavík 1866 og cand. theol. frá Kaupmannahafnarháskóla 1873. Um haustið sama ár varð hann kennari í trúarbrögðum við Latínuskólann og hafði hana á hendi til 1881. Að Pétri Guðjohnsen látnum var Steingrímur skipaður söngkennari við Latínuskólann og Prestaskólann (20. sept. 1877) og gegndi því embætti til æviloka. Þegar Hannes Árnason var fallinn frá var Steingrími falið að gegna embættinu til bráðabirgða: landshöfðingi setti hann því 2. kennara við Prestaskólann 11. des. 1879 til vors 1880; hann kenndi forspjallsvísindi. Það kann að hafa ráðið nokkru um þessa ákvörðun, að Steingrímur var frá 1877 kennari í tóni og sálmasöng við skólann. Fjórir menn sóttu síðan um embættið og var Steingrímur einn þeirra, en fékk ekki, en Eiríki Briem var veitt embættið, enda taldi forstöðumaður hann einhvern bezta kandidat, sem úrskrifast hefði úr Prestaskólanum.

Hannes St. Johnsen hafði selt Símoni syni sínum verzlun sína í Reykjavík. Símon rak verzlunina í 10 ár með fyrirhyggju, en andaðist á bezta aldri 1884. Tók Þá Steingrímur bróðir hans við versluninniog rak hana um allmörg ár, en mörg síðari ár sín var hann skrifstofustjóri AlÞingis.

Forstöðumaður Prestaskólans segir í umsögn sinni um Steingrím Johnsen, að hann vanti vísindalegan áhuga og geti hann því ekki mælt með honum í kennaraembættið í forspjallavísindum. Þetta er hlutlaus skoðun forstöðumannsins og er ekki ástæða til að rengja hana. En víst er það, að ekki vantaðiSteingrím áhuga á sönglistinni, þar var hann allur með lífi og sál. Hann gegndi söngkennaraembættinu með mestuprýði og var vinsæll af lærisveinum sínum, enda var hann ljúfmenni og umgekkst þá sem félagsbróðir. Þeir sýndu honum þakklæti sitt með því að gefa honum myndastyttu af grískasöngguðnum Apollo sumarið 1890. Var hún eftirhans dag fengin Latínuskólanum til varðveizlu til minningar um starf hans.

Bjarni Þorsteinsson, sem var einn af lærisveinum Steingríms, segir: „Steingrímur Johnsen var söngmaður góður og smekkmaður í söng og söngkennslu, og betri söngstjóri á samsöngum, en vér höfum annars átt að venjast. Hafði hann einlægan vilja á, að lærisveinar skólans lærðu sem mest af fögrum lögum og syngju þau rétt og vel.“

Steingrímur Johnsen var um sína daga leiðandi maður í sönglífi Reykjavíkur og einhver bezti einsöngvarinn, sem þá heyrðist. Hann hafði, ásamt Birni Kristjánssyni, forgöngu um blandaðan kórsöng, og var þetta nýtt á þeim tíma, þegar karlakórsöngur skipaði öndvegið. Þeir stofnuðu árið 1883 söngfélag karla og kvenna, sem söng oftí dómkirkjunni til ágóða fyrir orgelsjóðinn. Í söngflokknum voru úrvalsraddir. Verkefnin voru lög eftir Bach, Händel, Haydn, Mozart, Beethoven, Hartmann o.fl., og má af lagavalinu sjá, að stefnt var að því að kynna kórverk klassísku meistaranna, Blaðið „Ísafold“ 1885, 14, janúar, segir um einn samsönginn, að hann sé Hin langbezta og fegursta skemmtun, sem hér sé kostur á.“ Árið 1889 stjórnaði Steingrímur Johnsen 60-70 manna söngflokki karla og kvenna. Samsöngurinn var haldinn til ágóða fyrir kirkjubyggingu á Eyrarbakka.

„Söngfélagið 14. janúar“ var stofnað þann dag árið 1892 undir stjórn Steingríms. Stofnendur voru margir beztu söngmenn bæjarins, t.d. Gísli Guðmundsson, Guðmundur Olsen, Þórður Guðmundsson frá Hól, Sigfús Einarsson, bræðurnir Brynjólfur og Þorkell Þorlákssynir, Benedikt Þ. Gröndal o. fl. Kórinn söng við góðan orðstír þau fáu ár, sem hann starfaði1892-96, og söng aðallega skandinavísk og þýzk kórlög.

Eins og áður er tekið fram, var Steingrímur Johnsen söngmaður góður og söng oft opinberlega á söngskemmtunum í Reykjavík, Árni Thorsteinson, sem var systursonur hans, segir um hann sem söngmann: „Söngrödd Steingríms var ein hin bezta og glæsilegasta, sem hér hefur heyrst. Hafði hann hljómmikinn, en mjúkan barytón, sem hann beitti ávallt með hárfínum smekk, hvort heldur á hærri eða dýpri tónum. Raddsviðið var óvenjulega mikið, því að hann söng oftast hæglega upp á „fis“ og jafnvel „g“, og séra Bjarni Þorsteinsson segir í bók sinni „Íslenzk þjóðlög“, þar sem hann ræðir um ágæta söngmenn íslenzka, að bæði Lárus Blöndal, tengdafaðir Bjarna og Steingrímur Johnsen hafi hann heyrt komast niður á „contra-as“. Um Steingrím sem söngstjóra segir Árni Thorsteinson: „Þar þótti hann fremstur allra, meðan hans naut við. Höfðu margir, sem vit höfðu á, oft orð á því, hve vel honum færi það úr hendi og hve tígulega hann stjórnaði flokkum sínum.“

Þetta, sem Árni Thorsteinson segir um náfrænda sinn sem söngmann og söngstjóra var almennt viðurkennt af þeim, sem heyrðu Steingrím syngja og sáu hann stjórna söng. Steingrímur var ókvæntur. Hann andaðist 3. janúar 1901. Blaðið „Ísafold“ segir svo um Steingrím látinn: „Var söngmaður með hinum beztu hér og vel að sér í þeirri mennt, ljúfmenni og gleðimaður, fríður sýnum og gervilegur.“

Björn Kristjánsson

Björn Kristjánsson (1858-1939)
Björn Kristjánsson flúði úr sveitinni 16 ára gamall; er fyrst vinnumaður á Eiði á Seltjarnarnesi, en tveimur árum síðar er hann í Reykjavík og lærir þar skósmíði. Það hefði þótt með ólíkindum, ef sagt hefði verið um þennan blásnauða sveitapilt, sem þá þekkti enga söngnótu, að hann yrði nokkrum árum síðar orðinn einn af leiðandi mönnum í sönglífi höfuðstaðarins. En þetta undur gerðist. Sjö árum, síðar (1883) er hann orðinn söngstjóri og opinber hljóðfæraleikari í Reykjavík.

Áður hefur verið sagt frá söngfélagi karla og kvenna, sem Björn og Steingrímur Johnsen stofnuðu. Í ummælum „Þjóðólfs“ (12. jan. 1884) um fyrstu söngskemmtun félagsins er tekið fram, að þeir hafi stjórnað söngnum hvor að hálfu, og síðan er sagt: „Hornin eru þekkt hér áður (Helgi Helgason blés á horn nokkur lög), og allir þekkja hina ágætu kunnáttu og snotru rödd St. J.; en B. K. var hér ókunnur flestum. En það má fullyrða, að það sé almannarómur, að hann spili ágæta vel ( á harmonium) og eins, að söngstjórnin hafi farið honum vel úr hendi.“ Þessi söngflokkur söng oft opinberlega og hefur áður verið minnst á lagavalið og raddgæðin. Árin 1876-79 lifði Björn á skósmíði. Það er ekki féhyggja, sem heillar hann, heldur tónlistin.

Um 1880 fór hann til Kaupmannahafhar og lærir þar tónfræði og orgelleik. Þótt námstíminn hafi verið stuttur, þá var þar lagður sá grundvöllur, sem hann síðan með sjálfsnámi byggði ofan á, og varð hann með söngfróðustu mönnum þessa lands. Hann fékk marga titla síðar í lífinu: kaupmaður, alþingismaður, bankastjóri og ráðherra. Á þessum árum var hann oft titlaður söngfræðingur. Það var til hans leitað og honum falinn yfirlestur og athugun á sönglagaútgáfum. Jónas Jónsson segir í formálanum fyrir hinum fjórrödduðu Passíusálmalögum, sem hann valdi og gaf út 1906-1907: „Hvað raddsetninguna snertir, þá hefur hún sérstaklega verið valin eftir því, sem bezt á við harmonium, og hefur Björn Kristjánssoa, kaupmaður í Reykjavík, hjálpað mér mest í því vali; hann hefur einnig farið yfir öll lögin og víða lagað raddsetningu þeirra. “ Sigfús Einarsson tekur fram í formálunum fyrir Kirkjusöngsbókinni 1906, að Björn Kristjánsson hafi lesið prófarkir að fyrra helming bókarinnar og veitt honum aðstoð við starfið á margan hátt.

Eftir námið í Kaupmannahöfh er Björn organleikari á Akureyri 1881-82. Hann sezt síðan að í Reykjavík 1833 og stofnar þar árið 1888 verzlun þá, sem við hann er kennd og enn er rekin. Það er sérstök saga að segja frá sveitapiltinum, sem með þrautseigju og kjarki brýzt áfram efnalaus og kemur upp stórverzlun á íslenzkan mælikvarða. Hann stjórnaði sjálfur verzluninni í 20 ár og verzlaði með vefnaðarvörur, leðurvörur og ritföng. Það er fyrir utan ramma þessarar greinar að lýsa stjórnmálamanninum og opinberum störfum hans, en drepið skal á það, að þeir Ísafoldar-Björn og Björn Kristjánsson voru samherjar í stjórnmálum og mun sá fyrrnefndi hafa fengið nafna sinn til að bjóða sig fram til þings. Björn Kristjánsson var þingmaður Gullbringu-og Kjósarsýslu í 30 ár og lét mikið að sér kveða í mörgum málum, eins og t, d, járnbrautarmálinu. Átti hann drjúgan þátt í, að hlaupið var yfir járnbrautarstigið í samgöngumálum landsins. Björn var bankastjóri Landsbankans 1909-1918 og fjármálaráðherra 1917. Eitt hugðarefni Björns Kristjánssonar var efnafræði og steinafræði. Hann var kominn yfir fimmtugt, þegar hann fór suður í Þýzkaland, sezt þar á skólabekk og lærir efnafræði og efnagreiningu. Eftir það fékkst hann mikið við efnafræði og rannsóknir á steinafræði landsins.

Tónlistin mun Þó hafa staðið hjarta hans næst. Þrítugur samdi hann kennslubók í söngfræði, „Stafróf söngfræðinnar“ (Rvík. 1888). Sú bók var endurprentuð í Reykjavík 1922. Hann samdi sönglög, sem eru í alþýðusöng þjóðarinnar: „Rósin“ („Það var um morgun“), prentað í „Íslenzku söngvasafni“ II, nr. 136, og í „Ljóðum og lögum“IV, nr . 44, og „Einn fagranmorgun vors það var“, prentað í „Íslenzku söngvasafni“ I, nr. 21, og í „Skólasöngbókinni“, 2, hefti, Rvík. 1920, nr. 7. Tvö sálmalög eftir hann eru í kirkjusöngsbókum okkar frá 1906 og 1936: „Í dag er glatt í döprum hjörtum“ og „Ó, blessa, guð, vort feðra frón.“ Hið fagra lag Mozarts úr „Töfraflautunni“ heyrist oftast sungið við fyrrnefndan sálm Valdimars Briem og mun Valdimar hafa ort sálminn undir því lagi. Lag Björns Kristjánssonar við sálminn er gott lag, sem verðskuldar, að því sé sómi sýndur.

Björn Kristjánsson er fæddur 26.febrúar 1858 að Hreiðurborg í Sandvíkurhreppi. Hann var í foreldrahúsum til 6 ára aldurs, en síðan hjá ömmu sinni til 14 ára aldurs. Hann var i vinnumennsku árin 1872-76, fyrst í Búrfellskotií Grímsnesi og síðan á Eiðiá Seltjarnarnesi. Hann lærði skóaraiðn hjá Jóhanni Árnasyni í Reykjavík, fluttizt með honum til Ísafjarðar og setti síðan upp eigin vinnustofu sjálfur.Ferli hans að öðru leyti hefur verið lýst í stórum dráttum hér að framan. Í minningargrein um Björn látinn segir Valtýr Stefánsson ritstjóri: „Björn Kristjánsson var alveg einstakur maður. Ævisaga hans var lærdómsrík, því hún var ævintýri úr íslenzku þjóðlífi. Hann var maður, sem reis upp úr mestu fátækt, sem átti ekkert vegarnesti nema eldheita framfaraþrá, þjóðarhollustu og trú á mátt sinn og megin.“ Síðan er minnst á kaupsýslumanninn, stjórnmálamanninn og vísindalegan áhuga hans. Loks segir Valtýr: „Listhneigð til hljómlistarinnar var það í fari hans, sem mótaði hann mest.“