Eins og glöggir lesendur Morgunblaðsins hafa tekið eftir þá hefur menningarumfjöllun í blaðinu breyst töluvert á síðustu mánuðum. Nú er ekki lengur sérstakur staður fyrir hámenningu og annar fyrir afþreyingarmenningu heldur er öllu blandað saman, bæði aftast í blaðinu og í lesbókinni. Breytingin var rökstudd í leiðara í júní s.l. þar sem því var haldið var fram að skilin á milli hefðbundinnar menningar og dægurmenningar hafi smátt og smátt verið að fjara út í gegnum tíðina og hafi það verið að gerast á augljósan hátt í myndlist, tónlist, bókmenntum og öðrum menningargeirum undanfarna áratugi.

Tónlistarheimurinn á Íslandi

Í þessari grein mun ég reyna að svara því hvernig dvínandi mörk há- og lámenningar lýsi sér, hverjir séu kostirnir og gallarnir og hver framtíðin hugsanlega sé í menningarmálum. Ég mun leggja sérstaka áherslu á tónlistarheiminn á Íslandi, enda hefur hann tekið umtalsverðum breytingum á síðustu árum. Minnkandi hlutur íslenskrar nútímatónlistar á komandi vetrardagskrá Sinfóníuhljómsveitar Íslands vekur t.d. upp spurningar og þar sem hljómsveitin er ein af máttarstólpum íslensks tónlistarlífs er nauðsynlegt að fjalla um hana hér.

Til að gera betur grein fyrir því hvað skörun lág- og hámenningar felur í sér, tel ég nauðsynlegt að flokka menningu í sögulegu samhengi og mun ég styðjast við skilgreiningu Naremores og Brantlingers í inngangi bókarinnar Modernity and Mass Culture. Þar kemur fram hvernig minnkandi mörk há- og lágmenningar á rætur sínar að rekja til sögulegra þátta, sérstaklega iðnbyltingarinnar og tæknivæðingarinnar.

Frá hámenningu til lágmenningar

Flokkun menningar í há- og lágmenningu er ekki eins einföld og ætla mætti. Í venjulegum skilningi er hámenning sú tegund listar sem aðeins útvalin gáfumenni hafa smekk fyrir en lágmenning er listin sem fjöldinn sækir í. Hámenning er “æðri list” en lágmenning afþreying. Lágmenning er stundum kölluð menning fjöldans, hún er það sem obbinn af hinum vestræna heimi á sameiginlegt. Vegna iðn- og tæknivæðingarinnar hafa há- og lágmenning þó skarast æ meir; mörg dæmi eru um að “æðri list” hafi orðið að lágmenningu með tímanum.

Lítum á örlög Toccötu & fúgu í d-moll fyrir orgel eftir Johann Sebastian Bach, sem upphaflega var háleit tónsmíð samin Guði til dýrðar og ætluð til flutnings í kirkju. Hún varð að kvikmyndatónlist fyrir Fantasíu Disneys og endaði sem GSM hringing. Á verkið ennþá heima í hámenningunni eða er það núna aðeins hluti af afþreyingu samtímans? Er það hámenning þegar það er leikið á orgel en lágmenning þegar síminn hringir? Listinn yfir tónverk sem hafa fengið svipaða útreið er orðinn ærið langur.

Almúginn og gáfufólkið

Í gegnum tíðina hefur afþreyingarmenning verið fyrirlitin af elítu gáfufólks. Þar sem æðstu gildi eru tengd hinu ósýnilega, þ.e. hugmyndum og hugmyndafræði, er hámenning talin athvarf þeirra er ekki aðeins vilja fullnægja frumhvötum sínum heldur þrá líka samneyti við hið háleita. Elítan sér hið ósýnilega, hún ber skynbragð á það sem almúginn skilur ekki. Almúginn sækist hinsvegar eftir hinu efnislega og áþreifanlega; hann sér ekki annað. Hámenning  er “list listarinnar vegna” en lágmenning það sem framleitt er með hagnaðarvon í huga og lýtur fremur lögmálum markaðarins en listarinnar. Heraklítus hneykslaðist á fjöldanum fimm öldum fyrir Krist og sagði hann ófæran um að meta “hið besta” og vilja aðeins “hið venjulega”. Nietzsche var á svipuðum nótum löngu síðar.

Sex menningarflokkar

Þeir Naremore og Brantlinger skipta vestrænni menningu tuttugustu aldarinnar í sex meginflokka. Í fyrsta flokknum er svonefnd æðri list (High Art) sem á rætur sínar að rekja til hirðar og kirkju á tímum endurreisnarinnar. Í þessum flokki eru fagurbókmenntir nútímans, trúarlegar tónsmíðar sem gera kröfu til hlustandans, djúphugular bíómyndir um eðli og tilgang mannlegrar tilveru; list sem almennt talað ekki lýtur markaðslögmálum. 

Næsti flokkur er svokölluð nútímalist, eða módernismi. Módernisminn varð til úr fyrrnefnda flokknum þó að hann einkennist af einhverju leyti af gagnrýni á sum gildi æðri listar. Forvígismenn módernismans fyrirlitu borgaralega skynsemi og horfðu til tímans fyrir iðnvæðingu með eftirsjá.

Þriðji flokkur þeirra Naremores og Brantlingers er framúrstefnan. Að sumu leyti skarast hún við módernismann; einn helsti munurinn er sá að framúrstefnulistamenn notuðu oft ýmislegt úr heimi véla og verksmiðja, en fulltrúar módernismans fundu iðnbyltingunni flest til foráttu.

Þjóðleg list er fjórði flokkurinn, en hún er frá því fyrir iðnvæðingu og tilheyrir aðallega bændum. Tónskáld sækja oft innblástur í þjóðlega list, þar á meðal þeir Béla Bartók og Jón Leifs.

Fimmti flokkurinn er vinsæl list (Popular Art) og á hún ýmislegt sameiginlegt með þjóðlegri list. Sumpart er hún list fátæka fólksins og byggir á þjóðlegum grunni. Samkvæmt Michel de Certeau er hún “andspyrna gegn kúgun”, enda koma hér bæði djassinn og rokkið til sögunnar. Hugsanlega er Megas helsti fulltrúi þessarar andspyrnu á Íslandi.

Vinsæl list skarast óhjákvæmilega við sjötta flokkinn, fjöldalist, sem byggir á grunni iðnvæðingarinnar og veltir milljörðum. Hollywood myndirnar og poppstjörnurnar, MTV og tónlist á Netinu tilheyra þessum flokki. Sumir sjá í henni alræðislega tilburði, enda er óttinn við kúgun markaðslögmálanna og þá sem stjórna viðhorfum fjöldans lífseigur. Adorno og Horkheimer settu fram kenningu á fyrri hluta tuttugustu aldarinnar um að endanleg, sorgleg afleiðing menningariðnaðarins væri gervieinstaklingur, nokkurskonar zombí sem byggi ekki yfir sjálfstæðri hugsun. Nýlegra dæmi er íslenska fjölmiðlamálið og ótti ráðamanna við að Baugur stjórni almenningsalitinu í krafti ókeypis dagblaðs.

Naremore og Brantlinger segja að hægt sé að setja fyrstu þrjá flokkana á bás hámenningarinnar, en hinir tilheyri lágmenningunni. Þeir benda þó á að oft hafa mismunandi flokkar skarast og því sé rétt að líta á þá sem viðmiðun, ekki afgerandi tímabil í sögunni.

Listræn stefna Sinfóníuhljómsveitar Íslands

Þegar rokkið kom fram á sjónarsviðið voru innan tónlistargeirans tvær andstæðar fylkingar sem fyrirlitu hvor aðra. Núna eru mörkin ekki eins skýr, samvinna fulltrúa há- og lágmenningar er sífellt að verða algengari. Eitt besta dæmið um þetta er geisladiskur Ásgerðar Júníusdóttur söngkonu, Minn heimur og þinn, sem var tilnefndur til menningarverðlauna DV árið 2002. Þar eru lög eftir konur úr hámenningargeira íslenskrar nútímatónlistar, og líka eftir Björk og nokkrar aðrar konur úr dægurlagaheiminum. Öll lögin eru útsett og sungin eins og um ljóðasöng sé að ræða; tónlist úr lágmenningargeiranum er sett í búning hámenningarinnar og er útkoman sú að mörkin á milli heimanna tveggja fyrirfinnast varla.

Miðað við þessa þróun skýtur listræn stefna Sinfóníuhljómsveitar Íslands undanfarin ár skökku við. Þetta höfuðtónlistarvígi hámenningar á Íslandi leggur æ meira upp úr því að hafa sígild, vinsæl verk sem flestir þekkja á efnisskránni en að sama skapi verða íslenskar tónsmíðar, sérstaklega þær nýjustu, stöðugt fyrirferðarminni. Af þeim 28 tónleikum sem fyrirhugaðir eru í vetur (sumir þeirra verða endurteknir svo heildartalan er í raun hærri) innihalda aðeins sjö þeirra íslensk tónverk. Þau eru ekki öll ný af nálinni því meðal annars verða flutt verk eftir Jón Leifs og Árna Björnsson.  Auk þess er Bláa tónleikaröðin horfin, en hún hefur nánast alltaf verið helguð samtímatónlist, bæði íslenskri og erlendri. Í staðinn er komin tónleikaröð sem nefnist Tónsprotinn og virðist hún innihalda ennþá meira léttmeti en Græn röð Vínartónleika, rokktónleika og annað í svipuðum dúr. Hér virðast mörkin á milli lágmenningar og hámenningar ekki vera að eyðast; hámenningin er einfaldlega að hverfa í skuggann af lágmenningunni.

Er öll klassísk tónlist hámenning?

Nauðsynlegt er að útskýra þetta nánar. Er ekki öll klassísk tónlist hámenning, sama hvort hún er eftir Brahms, Bartók eða Báru Grímsdóttur? Augljóst er að sígild tónlist er æðri list samkvæmt skilgreiningu Naremores og Brantlingers. Á sama tíma nálgast hún það stöðugt að verða list fjöldans. Klassískar útvarpsstöðvar eru reknar víða um heim og sígild tónlist er leikin í Hollywoodmyndum. Nánast allir þekkja fyrsta píanókonsert Tchaikovskys, fimmtu sinfóníu Beethovens, Elviru Madigan-konsert Mozarts, Es-dúr noktúrnu Chopins, vögguvísu Brahms og Dónárvalsinn eftir Strauss. Vissulega eiga allir listflokkarnir það sameiginlegt að nýjasta tækni er notuð til að koma þeim á framfæri, en það sem hér um ræðir er meira en það. Hluti af heimi sígildrar tónlistar er fyrst og fremst iðnaður, fjöldaframleiðsla fyrir hótel, flugstöðvar og risastórar útvarpsstöðvar er dæla þægilegri stemningu yfir þá sem hafa kveikt á viðtækinu.

Auðvitað er ekki allt sem sent er frá klassískum útvarpsstöðum lyftutónlist, en þessir tveir menningarskikar skarast engu að síður ákaflega oft. Óneitanlega er lyftutónlist fjöldalist, og samkvæmt skilgreiningu Naremores og Brantlingers heyrir fjöldalist undir lágmenningu, þó skilgreining þeirra sé einföldun eins og fram kom hér að ofan. Varasamt er því að flokka alla sígilda tónlist sem hámenningu.

Hlutverk gagnvart íslenskri tónlist

Ef við gefum okkur að allar þessar skilgreiningar eigi við rök að styðjast virðist Sinfóníuhljómsveit Íslands smátt og smátt vera að færa sig í átt að lágmenningunni. Það að íslenska nútímatónlistin sé stöðugt minna áberandi á vetrardagskránni og “skemmtileg tónlist” sífellt veigameiri bendir til þess.

Er það æskileg þróun? Við megum ekki gleyma að tónlistarmenningin er ein af forsendum þess að við getum kallað okkur menningarþjóð. Þjóðlegi hluti íslenskrar tónlistarmenningar er það sem gefur henni sérstöðu og því er nauðsynlegt að hlúa að sérkennum íslenskrar tónlistarmenningar og hvetja til nýsköpunar.  Sinfónían hefur ákveðnum skyldum að gegna gagnvart íslenskri tónlist og eru þau skilgreind nákvæmlega í lögum nr. 36/1982, 2. gr.: “Starf Sinfóníuhljómsveitarinnar miði að því að auðga tónmenningu Íslendinga, efla áhuga og þekkingu á æðri tónlist og gefa landsmönnum kost á að njóta hennar, m.a. með tónleikahaldi sem víðast um landið og með tónlistarflutningi í útvarp. Sérstaka áherslu ber að leggja á flutning og kynningu íslenskrar tónlistar, utan lands sem innan, ef tilefni gefast.”

Sú þróun sem átt hefur sér stað undanfarið gengur þvert á þessa lagalegu skyldu Sinfóníunnar. Samt er hlutverk hljómsveitarinnar á þessum vettvangi gríðarlega mikilvægt og er það því skoðun mín að ný íslensk tónlist verði að vera stærri hluti af listrænum markmiðum Sinfóníunnar en verið hefur undanfarin ár. Skemmtunarmælikvarðinn má ekki vera allsráðandi, hljómsveitinni ber skylda til að gefa íslensku tónskáldunum ríkulegri tækifæri til að koma tónlist sinni á framfæri. Ég er þó á því að rétt hafi verið að fella Bláu tónleikaröðina niður; miðað við það breytta landslag í menningarlífi þjóðarinnar sem hér er til umræðu þá er ekki eðlilegt að taka eina tegund tónlistar og setja hana í afmarkaðan bás. Meira vit væri í að blanda nýrri íslenskri tónlist saman við annað; þannig væri listræn stefna Sinfóníunnar í samræmi við ríkjandi tíðaranda í listheiminum. Vissulega er þetta raunin nú þegar, en það er bara í svo litlum mæli að varla er hægt að tala um það. 

Athyglisvert er að bera geisladisk Ásgerðar Júníusdóttur saman við vetrardagskrá Sinfóníunnar. Hjá Sinfóníunni verða sérkenni íslenskrar tónlistarmenningar sífellt fátæklegri, en Ásgerður er frumleg; hún birtir hlustandanum nýja sýn á íslenska tónlist. Hún styður íslenska tónlistarmenningu á meðan Sinfónían hamlar þróun hennar. Samkvæmt því má ætla að minnkandi mörk há- og lágmenningar af hinu góða ef um er að ræða raunverulegan samruna þessara tveggja heima. Neikvæða hliðin birtist aðallega ef samruninn hefur ekki almennilega átt sér stað; ef hámenningunni hefur bara verið ýtt til hliðar og markaðshyggja heilalausrar afþreyingar tekið völdin.

Vangaveltur um framtíðina

Þegar stefna Sinfóníunnar er skoðuð veltir maður því fyrir sér hvort markaðslögmálin muni á endanum ráða öllu. Hugsanlega má líta á markaðslögmálin sem náttúrulögmál og var það álit vísindaskáldsagnahöfundarins Philip K. Dick að náttúrulögmálin myndu sigra hámenninguna. Kemur þessi skoðun hans fram í smásögu sem ber nafnið The Preserving Machine. Segir sagan frá manni  nokkrum, unnanda fagurrar tónlistar sem getur ekki hugsað sér að tónlist Beethovens, Bachs og allra hinna verði eyðingunni að bráð. Hann lætur því smíða fyrir sig tæki sem umbreytir nótnahandritum í dýr. Hugmyndin með því er að dýrin muni alltaf á einhvern hátt finna leið til að lifa af þó tónlistin eyðist og falli í gleymsku vegna heimsstyrjalda. Hann gerir tilraun með nokkur tónverk og sleppir dýrunum lausum í nálægum skógi. Nokkru síðar handsamar hann skordýr sem áður hafði verið prelúdía eftir Bach og setur hana aftur í tækið. Út kemur nótnahandrit með óþekkjanlegri, viðbjóðslegri tónlist. Dýrin hafa lagað sig að umhverfinu og breyst; náttúrulögmálin hafa sigrað.

Gildi listarinnar

Kannski er ekki hægt að sporna við náttúrulögmálunum, lögmálum markaðarins og þeirri þróun sem hér hefur verið fjallað um, enda er sú þróun ekki með öllu slæm. Markaðshyggjan getur t.d. leitt til fjárhagslegs ávinnings og umbreyting hámenningar í fjöldalist leiðir til þess að fleiri hafa nú aðgang að æðri list en nokkru sinni fyrr. Hins vegar er rétt að gagnrýna markaðshyggjuna þegar hún dregur úr sérkennum íslenskrar tónlistarmenningar, eins og á sér stað hjá Sinfóníunni. En í víðara samhengi skiptir þetta hugsanlega engu máli; sumir gætu sagt að aðalatriðið sé fyrst og fremst að geta notið listarinnar, hvernig sem hún er flokkuð.

Apolló og Díonýsos

Ef það er rétt, hver er þá tilgangur listarinnar og afhverju er mikilvægt að geta notið hennar? Nietzsche kafaði djúpt í eðli og gildi hennar og í bókinni Tilurð tragedíunnar úr anda tónlistarinnar sagði hann að Grikkir til forna hafi litið svo á að lífið sé í eðli sínu hræðilegt. Engu að síður höfnuðu þeir bölsýninni og umbreyttu lífsýn sinni með því að listgera hana; lífið varð ásættanlegt með því að nálgast það í gegnum listræna upplifun. Hægt var að gera það á tvo vegu sem Nietzsche tengdi við hugarfar eða viðhorf er tilheyrði annars vegar sólguðinum Apolló og hins vegar vín- og vímuguðinum Díonýsosi. Díonýsos var í huga Nietzsches tákn lífsins sjálfs; víma guðsins var alsæla þess sem upplifði einingu við kjarna lífsins. Apolló stóð fyrir skynsemi, aga og dyggðir. Leið hans var að draga hulu yfir sársauka tilverunnar, að búa til draumaheim fegurðar sem hægt væri að gleyma sér í. Það var gert með því að skapa goðsagnaheim og með því að semja epísk listaverk. Leið Díonýsosar var að “umfaðma lífið” í öllum sínum hryllingi og urðu þá til harmleikir og tónlist. Að mati Nietzsches er undirstaða æðsta menningarstigs sameining þessara tveggja viðhorfa, þegar frumkraftarnir eru beislaðir af formfegurð. Þannig list er lausnari mannskyns.

Lokaorð

Í þessari grein hef ég einblínt á það hve mörkin á milli há- og lágmenningar verða sífellt óljósari. Óhætt er að fullyrða að margt í hámenningunni sé nú orðið að lágmenningu og að það sem enn sé hámenning, eins og t.d. íslensk nútímatónlist, hafi fallið í skuggann á markaðshyggju fjöldalistarinnar. Raunverulegur samruni há- og lágmenningar virðist hinsvegar lofa góðu eins og geisladiskur Ásgerðar Júníusdóttur gerir. Hið neikvæða við breytingarnar undanfarið er þrælsótti við ofurvald markaðslögmálanna, sem getur orðið til þess að stöðnun nær yfirhöndinni eins og virðist eiga sér stað hjá Sinfóníuhljómsveit Íslands um þessar mundir. Afleiðingarnar af því gætu orðið að sérkenni íslenskrar tónlistarmenningar verði óljós og hverfi jafnvel með öllu. Eins og ég hef bent á þá er íslensk tónlistarmenning ein af forsendum þess að við getum kallað okkur menningarþjóð. Engu að síður er nauðsynlegt að gefa markaðslögmálunum gaum og hafa í huga að menningin þróast eins og annað. Í því samhengi fannst mér eðlilegt að koma með heimspekilegar vangaveltur um framtíðina og hvert gildi listarinnar sé. Ég taldi rétt að benda á að þó listheimurinn breytist og mörkin á milli há- og lágmenningar hverfi sé listupplifunin sjálf aðalatriðið. Ef eyðing landamæra lág- og hámenningar þýðir að fleiri geti notið listarinnar, sem Nietzsche taldi vera lausnara mannkyns, þá er framtíðin ekki svo hræðileg.

Jónas Sen

Greinin birtist fyrst í Lesbók Morgunblaðsins, laugardaginn 11. sept. 2004.